Da li među generacijama mladih, koje su rođene i odrastale nakon konflikata 90-ih, opada značaj tradicionalnih identiteta, kao što su vezanost za etničku grupu i religiju? U kojoj meri mladi razvijaju kritički odnos prema tradicionalnim formama identiteta i razvijaju alternativne socijalne identifikacije? Na ova pitanja potražili smo odgovore u okviru regionalnog istraživanja*, koje je obuhvatilo 840 mladih, između 18 i 30 godina starosti, iz Bosne i Hercegovine, Kosova, Makedonije i Srbije.
Psihološki značaj socijalnih identiteta
Socijalni identiteti predstavljaju bitan deo ukupne slike o sebi svakog pojedinca, i potiču od identifikacije sa važnim društvenim grupama kojima pripadamo. Prema saznanjima iz oblasti socijalne psihologije, socijalni identiteti su značajan faktor percepcija, osećanja i ponašanja, i oblikuju ne samo način na koji gledamo druge, već i način na koji vidimo sebe. Ne treba ni naglašavati da su ove identifikacije od krucijalnog značaja za opšte socijalne stavove i poglede na svet, naročito za odnos prema drugim grupama.
Poslednjih nekoliko decenija, istorija regiona Zapadnog Balkana pružila je tužnu ilustraciju značaja socijalnih identiteta. Od kraja 80-ih, i naročito, tokom 90-ih godina, zaoštravanje odnosa u regionu sve do nivoa nasilnih konflikata, pratilo je linije podele definisane tradicionalnim identitetima, pre svega etničkim i religijskim. Nakon perioda prominentno sekularne društvene orijentacije, došlo je do naglog razvoja religioznosti i religijske identifikacije, i to naročito među prethodno najsekularnijim delom društva, mladima. Specifični etnički identiteti su konstruisani i kontrastirani u odnosu na druge grupe sa kojima se živelo u bivšoj Jugoslaviji. Naglašavane su razlike između Nas i Njih, i te razlike su bile praćene izrazitim vrednosnim implikacijama, u kojima je pokazivano kako smo Mi bolji od Njih. Ishodi ovih identitetskih zaoštravanja dobro su poznati.
Tradicionalni identiteti iz perspektive mladih
Danas, skoro dvadeset godina nakon oružanih i nasilnih konflikata, region Zapadnog Balkana označen je kao post-konfliktni. U psihološkom smislu, može se postaviti pitanje da li ovo istinski znači udaljavanje od konflikata ili pak približavanje stanju zamrznutog konflikta. Grupu istraživača okupljenu oko Filozofskog fakulteta u Beogradu interesovalo je da istraži kako izgledaju obrasci društvenih identifikacija mladih, koji su odrastali uglavnom nakon perioda konflikata. Šta je za njih važan izvor identiteta i kako se odnose prema podelama definisanim tradicionalnim identitetima?
Naši rezultati pokazuju da su tradicionalni identititi i dalje relevantni za to kako mladi vide i određuju sebe. Identifikacije sa etničkom i religijskom grupom u proseku su snažnije su od alternativnih identifikacija, kao što su lokalne (selo, grad u kome živim) ili nadređene identifikacije, na primer sa regionom ili Evropom. Veoma slične obrasce identifikacija smo utvrdili u različitim zemljama regiona (pogledaj Grafikon 1).
Grafikon 1: Snaga različitih identifikacija prema zemljama i prema statusu (etnička većina / manjina)
(1 = ni od kakvog značaja; 5 = od izuzetnog značaja)
Identiteti iz perspektive manjinskih i većinskih grupa
U svakoj od zemalja, istraživanje je uključilo po jednu etnički većinsku grupu i jednu manjinsku grupu. Na primer, u Srbiji smo ispitali mlade srpske, odnosno, bošnjačke etničke pripadnosti, dok smo u Makedoniji ispitali mlade makedonske i albanske pripadnosti. U različitim zemljama smo zabeležili slične razlike u obrascima identifikacija između manjinskih i većinskih etničkih grupa. Na primer, većinske grupe tipično osećaju snažniju nacionalnu identifikaciju, u smislu vezanosti za državni (građanski) identitet. Psihološki fenomen u osnovi ovog nalaza je tzv. projekcija identiteta. Naime, većinske etničke grupe preuzimaju za sebe „pravo“ na nacionalni identitet, smatrajući vlastitu grupu nosiocem i reprezentom ovog identiteta. Sa druge strane, mladi iz manjinskih etničkih grupa ne osećaju da je u okviru nacionalnog (državnog) identeta prepoznat njihov specifični etnički i/ili religijski identitet. Ovakav obrazac identifikacija je podržan i ustavnim odredbama koje naglašavaju razliku između dominantne većine i „ostalih“ grupa, kao što je slučaj sa ustavom Republike Srbije. Pitanja konstruisanja građanskog identiteta kao istinski nadređenog identiteta, koji uključuje sve etničke grupe koje žive na teritoriji države, jedno je od ključnih pitanja za ostvarivanje društvene kohezivnosti.
Kako mladi doživljavaju tradicionalne identitete?
Detaljnije uvide u karakteristike i značaj tradicionalnih identiteta pružio nam je kvalitativni segment istraživanja, u kome smo dubinski istraživali percepcije identiteta kroz razgovore u fokus grupama i studije slučaja. Pre svega, mladi ne definišu sebe isključivo u terminima etničke grupe ili religije. Kao što je i očekivano, na prvom mestu spontatno navode svoje individualne, posebne idenitete. Međutim, etnički i religijski identitet vrlo lako postaju istaknuti u njihovoj svesti, naročito u određenim socijalnim kontekstima. To je, na primer, slučaj u kontekstu različitih takmičarskih događaja (kao što su fudbalske utakmice ili Evrovizija), događaja i dešavanja gde su naglašeni etnički i religijski simboli (kao što su praznici ili obeležavanja), u kontekstima gde su pripadnici drugih grupa dominanti (npr. u poseti stranim zemljama). Mladi su naročito naglasili da postaju svesni ovih identiteta kada njihova grupa biva predstavljena u negativnom svetlu, to jest kada opažaju da postoji neka pretnja pozitivnoj slici o grupi. U nastavu teksta ćemo razmotriti neke važne odlike percepcije tradicionalnih socijalnih identiteta kod mladih.
1. Tradicionalni identiteti imaju značajne psihološke uloge.
„Rekao si da se osećaš kao Čovek, ali i dalje moramo da se identifikujemo sa nekim specifičnijim grupama. Francuzi su Francuzi, Nemci su Nemci, itd. Ja sam Albanac.“ (muškarac, 24, Priština)
Za mlade, etnički i religijski identiteti su nepobitno značajni. Iako navode da osećaju povezanost sa svim ljudima (čovečanstvom) i naročito, onim delom čovečanstva koji nazivaju „dobrim“ ljudima, i dalje osećaju potrebu za nekom specifičnijom odrednicom, koju vide u vlastitom etničkom i religijskom identietetu. Ovi identiteti im pružaju specifičan način da definišu sebe u terminima optimalne sličnosti sa drugima (pripadnicima vlastite grupe) i različitosti u odnosu na druge (pripadnike drugih grupa). Tako, tradicionalni identiteti pružaju osećaj sigurnosti, kao i set normi i standarda za verovanja, stavove, ponašanje. Alternativni identititeti, na primer, rodni, regionalni ili evropski, nisu u očima mladih dovoljno dobra zamena za tradicionalne identietete. Zanimljivo, jedan od nalaza čak govori o tome da je kod mladih žena snažniji rodni identitet javlja istovremeno sa snažnim etničkim identitetom!
2. Tradicionalni identiteti su opaženi kao nešto sa čime se rađa.
„Činjenica je da sam Srpkinja, to ne mogu da promenim, čak i da želim. Rođena sam kao Srpkinja i to je to.“ (žena, 27, Kosovska Mitrovica)
„Važno je. Možete li genetski da se promenite? Ne, ne možete jer ne možete genetski da promenite to da ste Albanac.” (muškarac, 24, Priština)
Etnički i religijski identiteti su u velikoj meri doživljeni kao nešto što je vrlo duboko ukorenjeno, nasleđeno, i praktično nepromenljivo. Prema rečima naših ispitanika, naročito etnički identitet je nešto sa čime se rađaš, i što ne možeš da promeniš, čak i kada bi hteo. Slična gledišta smo zabeležili u svim ispitanim etničkim grupama. Iz ovakvih gledišta sledi da su granice između različitih grupa u priličnoj meri čvrste i nepropustljive. Ovakve granice predstavljaju značajne psihološke barijere. Na primer, čak i mladi koji nemaju ništa protiv da dele životni ili radni kontekst sa pripadnicima druge etničke i religijske grupe, ipak će se protiviti bliskijim odnosima sa ovakvim osobama, npr. zabavljanju i naročito braku sa osobama druge etničke pripadnosti. Psihološke barijere u nekim krajevima poprimaju i krajne fizičke oblike, na primer vidljive u podeljenim – segregiranim gradovima, u kojima svaka grupa živi sa svoje strane reke.
3. Tradicionalni identiteti su isključivi.
„Srbi su jedino pravoslavci. Čak su i ateisti pravoslavci ukoliko tvrde da su Srbi.“ (muškarac, 30, Kosovska Mitrovica)
Još jedna karakteristika doživljaja tradicionalnih identiteta je isprepletanost etničkog i religijskog identiteta. Religijski identitet se doživljava kao nešto što jeste u većoj meri stvar izbora nego etnički identitet, ali su praktično našim ispitanicima vrlo teško zamslivi izbori koji odstupaju od dominantne religije grupe. Tako, iako u stvarnosti mogu postojati raznovrsne kombinacije etničkih i religjskih identiteta, na primer Srbi muslimani, Srbi katolici, pa čak i Srbi ateisti, one kao da nemaju dovoljan psihološki legitimitet. Ovakve percepcije govore o vrlo ekskluzivnom pogledu na tradicionalne socijalne identitete, pri čemu se samo neke kombinacije identiteta smatraju ne samo ispravnim, već i jedino mogućim.
Da li postoji kritički odnos prema tradicionalnim identitetima?
„Kada god sam srela neke Srbe ili Hrvate, uvek smo normalno pričali, i razlike među nama nisu bile vidljive. Ali kada bismo počeli da govorimo o istoriji ili nekim podelama, odmah bi se razlike pojavile. Istorija nas najviše unazađuje na ovom putu.” (žena, 22, Sarajevo)
“Opterećuje me to. Jednostavno, moraš da odlučiš jesi li “ovo” ili “ono”. Ako si “ovo”, onda mrziš “ono”, ako si “ono” onda mrziš “ovo”. Ja se ne slažem sa time, ali tako stvari funkcionišu ovde.” (muškarac, 19, Novi Pazar)
Na kraju, možemo se zapitati i da li mladi pokazuju i izvestan kritički odnos prema vlastitim identitima? U izvesnoj meri, da. Mladi prepoznaju neke društvene faktore koji vode formiranju izrazito ekskluzivnih formi identiteta. U tom smislu prepoznaju ulogu obrazovanja i škola, medija, i naročito, upotrebu identiteta u političkom diskursu. Oni prepoznaju da se u javnom diskursu razlike među grupama (pre)naglašavaju na račun sličnosti i povezanosti. Ono što je posebno zanimljivo je to što ovakve pritiske mladi osećaju u najneposrednijem socijalnom i porodičnom okruženju. Uopšteno uzev, naši ispitanici izveštavaju o socijalnim pritiscima koji su usmereni ka konformiranju tradicionalnim obrascima identiteta i odgovarajućim normama ponašanja. Naše istraživanje pokazuje da se naročito mlade osobe sa kompleksnim identitetima, npr. osobe iz meštovitih brakova ili osobe koje su promenile veru, suočavaju sa izrazito negativnim reakcijama sredine, koje seže od negativnih komentara vršnjaka u školi do odbacivanja od strane članova uže porodice.
Možemo zaključiti da, zajedno sa nedostatkom kontakta sa pripadnicima drugih etničkih i religjskih grupa, održavanje opisanih obrazaca tradicionalnih identifikacija predstavlja značajnu psihološku barijeru za unapređivanje stavova prema drugima i uspostavljanje konstruktivnijih međugrupnih odnosa, unutar i između zemalja u regionu.
* Istraživanje je finansirano od strane Regionalnog programa za promociju istraživanja (Regional Research Promotion Programme – RRPP) i sprovedeno od strane Filozofskog Fakulteta u Beogradu kao glavne institucije, Sarajevo School of Science and Technology, Filozofskog fakulteta u Banja Luci i nezavisnih istraživača iz Makedonije i sa Kosova. Mišljenja izražena u ovom tekstu su mišljenja autora i ne izražavaju nužno stavove SDC niti Univerziteta u Friburgu. Saznajte više o rezultatima projekta na sajtu sibyouth.org.
Dr Marija Branković
